1.2 Δημιουργία - Β΄ Λυκείου (2017-18)

"Ο Θεός έβαλε τον άνθρωπο στον Παράδεισο για να εργάζεται και να τον φυλάσσει"

(Γεν 2,15).

Εισαγωγή

Πολλοί θρησκευόμενοι άνθρωποι θεωρούν μια μορφή αποκάλυψης του Θεού τη δημιουργία του κόσμου. Σχεδόν σε όλες τις θρησκείες απαντούν κείμενα ή προφορικές παραδόσεις που περιγράφουν τη δημιουργία του κόσμου αλλά και πολλές φορές τη δημιουργία των θεών.

Ποιες όμως είναι οι κυριότερες θρησκευτικές πεποιθήσεις για τη δημιουργία του κόσμου (κοσμογονία);
Και οι θεοί πως δημιουργήθηκαν (θεογονία);

Εξάλλου, ποια είναι η περιγραφή της χριστιανικής θεολογίας για αυτά τα ζητήματα και ποια η βαθύτερη σημασία τους;

Υπάρχει κάποια σύγκρουση μεταξύ επιστήμης και θρησκευτικής πίστης; Στον Χριστιανισμό τι συμβαίνει;

Τελικά, ποια είναι η ευθύνη του ανθρώπου απέναντι στη δημιουργία και σε όλο το σύμπαν;

Αυτά τα ερωτήματα, θα μας απασχολήσουν στη σημερινή δίωρη συνάντησή μας και η ανάρτησή αυτή θα καθοδηγήσει τη μικρή μας αναζήτηση.

1. Το κοσμοείδωλο της δημιουργίας στην Παλαιά Διαθήκη. Δημιουργός και δημιούργημα.

Οι άνθρωποι σε κάθε εποχή είχαν τις δικές τους αντιλήψεις, αρκετά διαφορετικές από τις σημερινές, για πως ήταν κατασκευασμένη η γη και ο κόσμος. Οι αντιλήψεις αυτές ήταν βαθειά συνδεδεμένες με μυθικές παραστάσεις και πολλές φορές αποτύπωναν τις "επιστημονικές" γνώσεις εκείνης της εποχής. Οι θέσεις αυτές, που διασώθηκαν σε θρησκευτικά κείμενα, έδιναν κάποια στοιχεία άμεσα συνδεδεμένα με τις αφηγήσεις και την πίστη της κάθε θρησκείας.

Σήμερα θα προσπαθήσουμε να εξερευνήσουμε το κοσμοείδωλο της Παλαιάς Διαθήκης και ειδικότερα του βιβλίου της Γενέσεως, το οποίο στα βασικά σημεία του είναι κοινό μεταξύ της ιουδαϊκής και χριστιανικής παράδοσης.
Πως δημιουργήθηκε ο κόσμος σύμφωνα με τους συγγραφείς της Παλαιάς Διαθήκης;

Η μικρή μας αναζήτηση θα ξεκινήσει από την παρατήρηση των παρακάτω φωτογραφιών με τις ξυλογραφίες του Micchael Wolgemut που κοσμούν τοέργο του Hartmann Schedel (Χρονικό της Νυρεμβέργης, 1493).
Στη συνέχεια, θα προσπαθήσουμε να συσχετίσουμε τις εικόνες με το κείμενο της Γενέσεως (1,1-31) που υπάρχει στον Φάκελο Μαθήματος.

-Τι παρατηρείτε;

-Μπορείτε να εντοπίσετε κοινά σημεία ανάμεσα στις εικόνες και τις ημέρες (στάδια) της δημιουργίας, όπως περιγράφονται στο βιβλίο της Γενέσεως;
-Πως ήταν το κοσμοείδωλο της εποχής (Θυμάται κανείς σας τι σημαίνει η λέξη "κοσμοείδωλο");

-Ποιες είναι οι διαφορές με τις σύγχρονες θεωρίες και επιστημονικές αποδείξεις για τον κόσμο και το σύμπαν;
Τι άλλο θα θέλατε να ρωτήσετε;

2. Αντιλήψεις για τη δημιουργία και την προέλευση του κόσμου στις θρησκείες.

Οι συγγραφείς της Παλαιάς Διαθήκης θεώρησαν ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε από τον Θεό, ο οποίος είναι αυθύπαρκτος. Την πρώτη μέρα ο Θεός δημιουργεί το φως, που δεν είναι του Ήλιου ή της σελήνης, αλλά ας μας επιτραπεί να το θεωρήσουμε λίγο πιο ελεύθερα, ως την ενέργεια που υπάρχει στο σύμπαν. Ο ήλιος και η σελήνη δημιουργούνται την 4η μέρα.
Γιατί άραγε αυτή ανακολουθία;
Μήπως ο σκοπός των συγγραφέων της Γενέσεως είναι η αποδειδωλοποίησή τους;
Πάντως όλες τις υπόλοιπες μέρες υπάρχει μια λογική πορεία. Τα ύδατα διακρίνονται από την ξηρά, αναπτύσσονται τα φυτά και τα δέντρα με τους καρπούς, από τα νερά προέρχονται οι μικροοργανισμοί και αργότερα τα πτηνά, τα ζώα και ο άνθρωπος.

Αυτή είναι εν συντομία η περιγραφή της δημιουργίας, όπως απαντά στο βιβλίο της Γενέσεως και αποτυπώνει σε γενικές γραμμές τις αντιλήψεις των λαών εκείνης της περιοχής (όχι μόνο των Ισραηλιτών).
Ποιες όμως είναι οι σχετικές περιγραφές σε άλλους λαούς και θρησκείες;
Είχαν ή έχουν τις ίδιες πεποιθήσεις; Τι συμβαίνει;

Ποιος ήταν ο ρόλος του Θεού ή θεών;
Υπάρχει περιγραφεί για τη δημιουργία των θεών (θεογονία);

Για να συνεχίσουμε τη σημερινή μας διερεύνηση και να λάβουμε κάποιες απαντήσεις, ας μελετήσουμε στις ομάδες μας αποσπάσματα κειμένων του Φ.Μ. από διάφορες θρησκείες. 

Τα κείμενα που θα ασχοληθούμε είναι αποσπάσματα από

το Ενούμα Ελίς (βαβυλωνιακό έπος της δημιουργίας), 

την ελληνική μυθολογία και τη Θεογονία του Ησίοδου 

(Θεογονία;;; Τι μπορεί να σημαίνει αυτή λέξη;) 

καθώς και την ισλαμική διδασκαλία για τη δημιουργία.

Τι έχετε να παρατηρήσετε;
Ποια είναι τα κοινά στοιχεία σε αυτά τα κείμενα και ποιες οι διαφορές;
Πως γεννήθηκαν οι θεοί και ποια είναι η σχέση τους με τον δημιουργημένο κόσμο;

3. Η δημιουργία του κόσμου "εκ του μή όντος" (εκ του μηδενός) και η δημιουργία του ανθρώπου "κατ' εικόνα και καθ'  ομοίωσιν" Θεού.

Ανακαλύψαμε ορισμένα στοιχεία σύμφωνα με τις παραπάνω μυθολογικές-θρησκευτικές παραδόσεις. Στις περισσότερες από αυτές, ο κόσμος δημιουργείται από θεούς που ηττήθηκαν στην πάλη από άλλους θεούς.
Στον Χριστιανισμό όμως τι συμβαίνει;
Ποιο είναι το νόημα κάποιων όρων που χρησιμοποιούνται;
Η γλώσσα του κειμένου στο βιβλίο της Γενέσεως είναι κυριολεκτική και διεκδικεί επιστημονικής αναγνώρισης; Ή μήπως θέλει να μας δώσει κάποια άλλα νοήματα;

Για να προσεγγίσουμε αυτά τα ερωτήματα, ας μελετήσουμε αποσπάσματα από το κείμενο της Γενέσεως (2, 4-9 και 2, 15-25) και το κείμενο του αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού για τη δημιουργία του ανθρώπου.

Τι σημαίνουν οι όροι:

α) ο άνθρωπος δημιουργήθηκε "εκ του μη όντος" ("εκ του μηδενός");

β) ο άνθρωπος είναι "κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσιν Θεού"; 

Αυτοί οι όροι μπορούν να έχουν κάποια σημασία ή να νοηματοδοτούν τη σύγχρονη εποχή;
Τι λέτε;

4. Συνθέσεις και αντιθέσεις στο ζήτημα της δημιουργίας. Επιστήμη και θρησκεία.

Στον Χριστιανισμό, ο άνθρωπος δημιουργήθηκε "εκ του μη όντος", δηλαδή είναι διαφορετικός από τον Θεό. Ο Θεός είναι αυθύπαρκτος και αθάνατος, ο άνθρωπος δημιουργημένος και θνητός.
Ο άνθρωπος είναι εικόνα Θεού, με λογική και ελευθερία, και σκοπός του είναι η ομοιότητα με τον Θεό, δηλαδή η χρησιμοποίηση της λογικής και της ελευθερίας για να φτάσει στην αγιοσύνη και να λάβει ως δώρο την αθανασία.

Όμως μπορεί να χρησιμοποιήσει ο άνθρωπος τη λογική του και την ελευθερία για να ανακαλύψει πως είναι δημιουργημένος ο κόσμος;

Από την αρχή της συνάντησης έχετε ήδη σημειώσει ορισμένες σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες για τη δημιουργία του κόσμου.
Θεωρείτε ότι υπάρχει έντονη αντίθεση ανάμεσα σε πίστη και επιστήμη;

Μήπως υπάρχουν κάποιες προϋποθέσεις για να υπάρξει σύνθεση; Αν ναι, ποιες μπορεί να είναι αυτές;

Όλα αυτά θα προσπαθήσουμε να τα ανιχνεύσουμε μέσα από το κειμενικό υλικό που υπάρχει στο Φ.Μ.

Ο καθένας μόνος του, ας προσπαθήσει να προσεγγίσει τα κείμενα και να σκεφτεί και πάλι τα ερωτήματά μας.

Θρησκεία και επιστήμη και δημιουργία του κόσμου. Αντίθεση ή σύνθεση; Έχετε όλοι την ίδια άποψη; 

Ανυπομονώ να μάθω τις σκέψεις σας.

Ας παρακολουθήσουμε κι ένα χρήσιμο επί του θέματος βίντεο, που μου το πρότεινε η εκλεκτή συναδέλφισσα Στέλλα Μαυρονάνου από τη Θεσσαλονίκη.

-Μπορείτε να περιγράψετε τη σχέση μεταξύ πίστης και επιστήμης και τα όρια τους;

-Γιατί κατά την άποψή σας, ο κόσμος δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια από την επιστήμη;

-Ποια είναι η Ορθόδοξη θεολογική θέση για τη σχέση πίστης και επιστήμης;

5. Η ευθύνη του ανθρώπου έναντι της δημιουργίας. 

Στον Χριστιανισμό, με εξαίρεση αρκετές θεμελιοκρατικές αστοχίες και ιδιοτελείς ή παρανοϊκές παρερμηνείες, καλλιεργήθηκε  η συμπόρευση πίστης και επιστήμης. Για να μεταφέρωμε ελεύθερο τρόπο τα λόγια του Μεγάλου Βασιλείου, σκοπός του ανθρώπου είναι να ανακαλύψει μέσα από την επιστήμηκαι την τεχνολογία το πως ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο. Κι αν αυτό συμβεί, τότε θα αυξηθεί και ο θαυμασμός μας για τον Δημιουργό!
Με τον άνθρωπο, όμως, συνδημιουργό τι συμβαίνει;

Υπάρχει κάποιο νόημα στη διήγηση της Παλαιάς Διαθήκης για τον σύγχρονο νέο/ σύγγχρονη νέα; Μήπως όλα αυτά μας είναι αδιάφορα;

Πριν απαντήσουμε αυτό το ερώτημα, θα ήθελα να διαβάσουμε το παρακάτω χωρίο από το βιβλίο της Γενέσεως: "Ο Θεός έβαλε τον άνθρωπο στον Παράδεισο για να εργάζεται και να τον φυλάσσει"(πρβλ. Γεν 2,15).

Τι σημαίνει αυτή η φράση;

Δίνει κάποιο νόημα στον σύγχρονο άνθρωπο;

Αν ναι, ποιο είναι αυτό και γιατί;

Αν όχι, γιατί;

Πριν απαντήσετε, θέλω να το σκεφτείτε για 1-2 λεπτά.

Επίλογος

Στο παρελθόν ο άνθρωπος προσπάθησε να εξηγήσει τη δημιουργία του κόσμου μέσα από θρησκευτικές παραστάσεις. Δεν θα ήταν τελείως άστοχο να πούμε, ότι τηρουμένων των αναλογιών αυτές ήταν οι πρώτες "επιστημονικές" αντιλήψεις.
Ένα κοινό σημείο των πολυθεϊστικών και ειδωλολατρικών θρησκειών είναι ότι περιγράφουν πριν την κοσμογονία (δημιουργία του κόσμου) περιγράφουν τη θεογονία (δημιουργία των θεών). Συνήθως, η κοσμογονία είναι αποτέλεσμα της πάλης των θεών.
Από αυτό το κοινό μοτίβο εξαιρούνται οι μονοθεϊστικές θρησκείες. Πρώτα από όλο o Ιουδαϊσμός και έπειτα ο Χριστιανισμός και το Ισλάμ, αναφέρθηκαν στην Παντοδυναμία ενός αυθύπαρκτου Θεού. Στον Χριστιανισμό ο Θεός δημιουργεί τον κόσμο "εκ του μη όντος".
Αυτή η θέση έλαβε τη σημασία ότι ο Θεός και ο κόσμος είναι από διαφορετική ύλη. Επίσης, ο ΤριαδικόςΘεός, δηλαδή ο Θεός Πατέρας, δια του Υιού (Χριστού) και δια του Αγίου Πνεύματος δημιουργούν το σύμπαν. Ο άνθρωπος είναι κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσιν Θεού. Ως εικόνα του Θεού έχει λογική και ελευθερία και αξιοποιώντας αυτά τα στοιχεία μπορεί να μοιάσει τον Θεό, δηλαδή λάβει ως δώρο την αθάνατη ζωή.

Ωστόσο, σκοπός των θρησκειών και ειδικά της Χριστιανικής Εκκλησίας δεν είναι να εξηγήσει τη δημιουργία του κόσμου. Αυτός είναι ο σκοπός της επιστήμης, δηλαδή να εξηγήσει πότε και πως δημιουργήθηκε το σύμπαν.

Καημός των χριστιανών πατέρων σε κάθε εποχή είναι να νοηματοδοτήσουν τον κόσμο. Έτσι η χριστιανική θεολογία θέλει να αποκαλύψει/φανερώσει ποιος δημιούργησε τον κόσμο και γιατί.
Επίσης, επιθυμεί σε ένα διαχρονικό επίπεδο και ειδικά στη σύγχρονη εποχή, όπου η ανθρωπότητα καταστρέφει τον πλανήτη, να θέσει την ευθύνη σε κάθε άνθρωπο για να προστατεύσει τον πλανήτη και να φυλάσσει το φυσικό περιβάλλον, αν βέβαια επιθυμεί ακόμη να είναι εικόνα Θεού και να θέλει να γίνει Όμοιος Του!
Άραγε και η σύγχρονη επιστημονική γνώση δεν καλεί τον άνθρωπο να προστατεύσει τη φύση;

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία το κάλεσμα για την προστασία της κτίσης βιώνεται μέσα στη λειτουργική και μυστηριακή της ζωή.
Στο λατρευτικό αυτό βίωμα εξαγιάζεται όλη η ύλη. Κατά αυτόν τον τρόπο η θρησκευτική εμπειρία και το βίωμα διδάσκουν μια διαφορετική θέαση της ζωής! Το θέμα του θρησκευτικού βιώματος θα μας απασχολήσει σε μια επόμενη ανάρτησή μας.

Για ορισμένα σημεία από τα θέματα που αναπτύχθηκαν εδώ, διαβάστε και την εισήγηση του Καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ Μιλτιάδη Κωνσταντίνου, πατώντας ΕΔΩ .

Μια λίγο διαφορετική προσέγγιση του θέματος, μπορείτε να δείτε στην περσινή μας σχετική ανάρτηση, πατώντας ΕΔΩ .