1.1 Επιστήμη και πίστη: Διαμάχη, διαφορετικοί δρόμοι ή ανταλλαγή απόψεων; Γ΄ Λυκείου

"ἐρευνᾶτε τὰς γραφάς"

(Ιω. 5, 39)

Νικολάου Γ. Τσιρέβελου, Δρ. Θεολογίας

Εισαγωγή

Τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται έντονα και στην Ελλάδα (κυρίως μέσα από τον δημοσιογραφικό κόσμο) ότι η επιστήμη και η πίστη της Ορθόδοξης Εκκλησίας βρίσκονται σε μία δυνατή σύγκρουση. Δυστυχώς, αυτή την αντίληψη υιοθετούν άκριτα και πολλές φορές με φανατικό τρόπο και δίχως έρευνα στις Γραφές πολλοί ορθόδοξοι θεολόγοι, κληρικοί ή λαϊκοί. Η συνέπεια αυτών των κατάστασεων είναι να αποδέχονται πολλοί χριστιανοί αλλά και ευρύτερο μέρος της κοινωνίας αυτή την αντίληψη.

Σκοπός αυτής της ανάρτησης, η οποία αναφέρεται στην πορεία μάθησης των μαθητών της Γ΄Λυκείου σύμφωνα με τα νέα Προγράμματα Σπουδών στα Θρησκευτικά, είναι η διερεύνηση του όλου θέματος.

1. Ένας πρωταρχικός προβληματισμός

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν τη μικρή μας έρευνα αναζητώντας την αλήθεια στις απαντήσεις των παρακάτω ερωτημάτων.

Τι είναι η επιστήμη;

Ποιοι είναι οι σκοποί της;

Ποιος είναι ο τελικός σκοπός των επιστημών;

     •Τι είναι η πίστη;

      •Εκφράζει μια τυφλή υποταγή σε έναν Θεό ή κάτι άλλο;

      •Ποιος είναι ο σκοπός της θρησκευτικής πίστης; 

•Επιστήμη και πίστη. 

    
                 Μια έντονη διαμάχη;

                 Ποια είναι η θέση των περισσότερων ανθρώπων;

                 Ποια είναι η θέση των μελών της Εκκλησίας;

                 

Εσείς ποια θεωρείτε ότι είναι η σχέση τους;

Είναι όμως έτσι τα πράγματα;

Κι αν δεν είναι έτσι, πώς είναι;

Ας παρακολουθήσουμε μια άποψη που με μετριοπαθή τρόπο αναφέρεται στην αναγκαιότητα άσκησης κριτικής στη θρησκευτική πίστη.

Christiano Banti's (1857)

Από την άλλη, πάρα πολλοί πιστοί από διάφορες θρησκείες αρνούνται τα επιτεύγματα της επιστήμης και αποδέχονται ότι ο κόσμος είναι δημιουργημένος, όπως αναφέρουν οι θρησκευτικές πηγές.

Γνωρίζετε ποιο ιστορικό γεγονός αποτυπώνουν οι δύο παρακάτω πίνακες ζωγραφικής;

Joseph-Nicolas Robert-Fleury (1847)

Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα θρησκευόμενων και πολλές φορές χριστιανών θεμελιοκρατών (φονταμελιστών), οι οποίοι με τυφλό φανατισμό και πρόσχημα χωρία από θρησκευτικά κείμενα εναντιώνονται απέναντι στις κατακτήσεις της επιστήμης.

2. Η σχέση επιστήμης και πίστης στον Ορθόδοξο χώρο 

Αν μελετήσει κανείς την παράδοση της ορθόδοξης θεολογίας θα παρατηρήσει ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας συχνά στα κηρύγματά τους χρησιμοποιούν τις επιστημονικές γνώσεις της εποχής τους. Ενδεικτικά είναι τα παραδείγματα δύο αδελφών, του Μεγάλου Βασιλείου και του Γρηγορίου Νύσσης, οι οποίοι στην προσπάθεια τους να εξηγήσουν στο εκκλησίασμα των ημερών τους (κι όχι μόνο) ποιός είναι ο Θεός, σύμφωνα με τα κείμενα της δημιουργία του κόσμου, χρησιμοποιούν τις "επιστημονικές" αντιλήψεις της εποχής εκείνης.

Εξάλλου με δημιουργικό τρόπο τις μπολιάζουν/ενσωματώνουν στο θεολογικό μήνυμα του κηρύγματός τους. Κατά αυτόν τον τρόπο, αμφότεροι δίχως να αρνούνται τις τότε επιστημονικές αντιλήψεις τις χρησιμοποιούν για να μεταδώσουν για να στερεώσουν το θεολογικό τους μήνυμα. Ταυτόχρονα παραθέτουν με σαφήνεια τα όρια και τους σκοπούς μεταξύ επιστήμης και θεολογίας.

Όμως μήπως αυτοί οι δύο Πατέρες αποτελούν εξαίρεση στη χριστιανική παράδοση;

Σήμερα τι συμβαίνει; 

Ας παρακολουθήσουμε τη συνέντευξη του Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Νικολάου στο έγκυρο θεολογικό site ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ με θέμα τη σχέση της επιστήμης και της θρησκείας σύμφωνα με τις ορθόδοξες χριστιανικές προϋποθέσεις.

Και μία ακόμη άποψη από την Εγκύκλιο της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου

"Ἡ ἐπιστήμη, ἀπό τήν ἰδίαν τήν φύσιν της, δέν διαθέτει δυστυχῶς τά ἀναγκαῖα μέσα διά τήν πρόληψιν καί τήν θεραπείαν πολλῶν ἐκ τῶν προβλημάτων, τά ὁποῖα προκαλεῖ ἀμέσως ἤ ἐμμέσως.Ἡ ἐπιστημονική γνῶσις δέν κινητοποιεῖ τήν ἠθικήν βούλησιν τοῦ ἀνθρώπου ὁ ὁποῖος, καίτοι γνωρίζει τούς κινδύνους, συνεχίζει νά δρᾷ ὡς ἐάν δέν ἐγνώριζεν. Ἡ ἀπάντησις εἰς τά σοβαρά ὑπαρξιακά καί ἠθικά προβλήματα τοῦ ἀνθρώπου καί εἰς τό αἰώνιον νόημα τῆς ζωῆς αὐτοῦ καί τοῦ κόσμου, δέν εἶναι δυνατόν νά δοθῇ χωρίς μίαν πνευματικήν προσέγγισιν. 

[...]

Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία δέν εἶναι δυνατόν νά παραμείνῃ εἰς τό περιθώριον τῆς συζητήσεως τόσον σπουδαίων ἀνθρωπολογικῶν, ἠθικῶν καί ὑπαρξιακῶν ζητημάτων. Στηρίζεται εἰς θεοδίδακτα κριτήρια, ἀναδεικνύουσα τήν ἐπικαιρότητα τῆς ὀρθοδόξου ἀνθρωπολογίας ἀπέναντι εἰς τήν σύγχρονον ἀνατροπήν τῶν ἀξιῶν.Ἡ Ἐκκλησία ἡμῶν δύναται καί ὀφείλει νά ἐκφράσῃ ἐν τῷ κόσμῳ τήν προφητικήν αὐτῆς συνείδησιν ἐν Ἰησοῦ Χριστῷ, ὁ ὁποῖος ἐν τῇ Ἐνανθρωπήσει προσέλαβεν ὅλον τόν ἄνθρωπον καί εἶναι τό ἀπόλυτον πρότυπον τῆς ἀνακαινίσεως τοῦ ἀνθρωπίνου γένους. Προβάλλει τήν ἱερότητα τῆς ζωῆς καί τόν χαρακτῆρα τοῦ ἀνθρώπου ὡς προσώπου ἐξ αὐτῆς ταύτης τῆς ἀρχῆς τῆς συλλήψεως. Τό δικαίωμα εἰς τήν γέννησιν εἶναι τό πρῶτον μεταξύ τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων. Ἡ Ἐκκλησία ὡς θεανθρωπίνη κοινωνία, εἰς τήν ὁποίαν ἕκαστος ἄνθρωπος ἀποτελεῖ μοναδικήν ὀντότητα, προωρισμένην εἰς προσωπικήν κοινωνίαν μετά τοῦ Θεοῦ, ἀντιστέκεται εἰς πᾶσαν προσπάθειαν ἀντικειμενοποιήσεως τοῦ ἀνθρώπου, μετατροπῆς του εἰς μετρήσιμον μέγεθος. Οὐδέν ἐπιστημονικόν ἐπίτευγμα ἐπιτρέπεται νά θίγῃ τήν ἀξιοπρέπειαν τοῦ ἀνθρώπου καί τόν θεῖον προορισμόν αὐτοῦ. Ὁ ἄνθρωπος δέν προσδιορίζεται μόνον ἀπό τά γονίδιά του".

3. Επιστήμη και πίστη: φίλοι ή εχθροί; Μια ενδιαφέρουσα συνέντευξη

Ευθύς αμέσως ακολουθεί μια συνέντευξη του μελετητή της Ιστορίας των Επιστημών Τζον Μπρούκ σχετικά με το ζήτημα που εξετάζουμε. Αφού τη διαβάσουμε, ας προχωρήσουμε σε έναν σύντομο σχολιασμό.

Για να δείτε τη συνέντευξη πατήστε παρακάτω: Επιστήμη και θρησκεία: φίλοι ή εχθροί


4. Μελέτη περίπτωσης: Η δημιουργία του κόσμου και του ανθρώπου σύμφωνα με τη χριστιανική θεολογική παράδοση. Μια σύντομη εξέταση της σχέσης πίστης και επιστήμης.

Ας παρακολουθήσουμε τη σημασία του Big Bang μέσα από ένα video του τραγουδιού της σειράς The Big Bang Theory, το οποίο με λίγα λόγια μας λέει ότι τα πάντα προήλθαν από μια Μεγάλη Έκρηξη. Τι να σημαίνει αυτό;

Ας δούμε τα βασικά σημεία της σχέσης πίστης και επιστήμης μέσα από τις παρακάτω δύο παρουσιάσεις (από παλιές αναρτήσεις μας), που αναφέρονται στη δημιουργία.

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ




Ο σκοπός της δημιουργίας όπως αποτυπώνεται στους Ψαλμούς του Δαβίδ

Ψαλμός 19 [18], 2-7

"Τα ουράνια φανερώνουν το μεγαλείο του Θεού

και δείχνει το στερέωμα τα έργα που έχει φτιάξει.

Η μια στην άλλη μέρα μεταδίδει αυτό το μήνυμα

και η μια στην άλλη νύχτα

μεταφέρει αυτή τη γνώση.

Χωρίς να' χουν μιλιά και δίχως λόγια

η φωνή τους δεν ακούγεται.

Κι όμως σ' όλη τη γη απλώθηκε η λαλιά τους,

οι λέξεις τους στα πέρατα της οικουμένης".

Δεν πρέπει όμως να λησμονούμε ότι η πίστη μπορεί να εμπνεύσει και να παρακινήσει τον άνθρωπο να νοηματοδοτήσει τον κόσμο με διάφορους τρόπους...

"H Eξαήμερος της δημιουργίας" του Μεγάλου Βασιλείου

     Εάν λοιπόν και αρχή έχει ο κόσμος και έχει δημιουργηθεί, αναζήτησε αυτόν που του έδωσε την αρχή και τον δημιουργό του...

      Η μακάρια φύση, η άφθονη αγαθότητα, αυτό που είναι αγαπητό από όλα που έχουν λογική, το πολυπόθητο κάλλος, η αρχή των όντων, η πηγή της ζωής, το νοερό φως, η απρόσιτη σοφία, αυτός δημιούργησε στην αρχή τον ουρανό και τη γη...

       Αυτά που άρχισαν να υπάρχουν μαζί με τον χρόνο, είναι ανάγκη να συντελεστούν μέσα στον χρόνο».

Μερικές σκέψεις επί του θέματος

Η δημιουργία του κόσμου και του 

ανθρώπου αποτελεί ερώτημα της 

ανθρώπινης λογικής. 

Γι' αυτό το λόγο οι θρησκείες προσπαθούν 

να απαντήσουν μέσα από το μυθικό 

ένδυμα. 

Κοινός τόπος στο θρησκευτικό κόσμο είναι 

ότι μετά τη θεογονία ακολουθεί η κοσμογονία.

Στη βιβλική παράδοση Θεός και 

κόσμος διαφοροποιούνται. 

Η διήγηση της δημιουργίας στο βιβλίο 

της Γενέσεως είναι συμβολική. 

Με αλληγορικό τρόπο διηγείται βαθιές υπαρξιακές αλήθειες για τον άνθρωπο και τη σχέση του με τον Θεό. Χρησιμοποιεί βέβαια την «επιστήμη» της εποχής εκείνης, αλλά και μία μυθική γλώσσα με σκοπό να νοηματοδοτήσει τον κόσμο. Σε καμία όμως περίπτωση το κείμενο δεν χρησιμοποιείται για να αντικαταστήσει την επιστημονική έρευνα.

     Σκοπός του δεν είναι να απορρίψει την έρευνα των θετικών επιστημών, αλλά πολύ περισσότερο με

    ποιητικό (φιλοσοφικο-ερμηνευτικό) τρόπο να μεταφέρει μία ερμηνεία για τη δημιουργία και

     να εξηγήσει για ποιο λόγο ο Θεός επενέβη στην ανθρώπινη ιστορία.

   Σκοπός της Γενέσεως είναι η αποκάλυψη του Ενός και Μοναδικού Θεού, ο οποίος είναι άκτιστος και δημιούργησε εκ του μή όντος τον κόσμο, δηλαδή από ύλη διαφορετική από τη δική του. Ο Θεός δημιουργεί τον κόσμο από αγάπη.

   Με βάση την ερμηνεία των Χριστιανών Πατέρων σκοπός του ανθρώπου είναι να ανακαλύψει τα μυστικά της δημιουργίας του κόσμου χρησιμοποιώντας την επιστήμη και την τεχνολογία κάθε εποχής.

Στον χριστιανικό κόσμο και τη θεολογία που παράγεται η επιστήμη και η πίστη δε συγκρούονται αλλά οι γνώσεις του κάθε επιστητού συμπληρώνουν το άλλο.

Ειδικότερα, αν και υφίστανται με σαφήνεια τα χωριστά πεδία ερμηνείας της δημιουργίας από τις θετικές επιστήμες και τη θεολογία-φιλοσοφία, ωστόσο τα δύο επιστητά δύναται να συμπορευτούν, να συνεργαστούν και να διαλεχτούν.

    Απώτερος στόχος είναι η πρόοδος της ανθρώπινης κοινωνίας και η επίτευξη μιας καθολικής ερμηνείας για τον τρόπο και το σκοπό του σύμπαντος και του λογικού όντος που λέγεται άνθρωπος και κατοικεί τον πλανήτη γη.

  Κί όπως γράφει ο Μέγας Βασίλειος: "Δε μειώνεται ο θαυμασμός μας για τα έργα του Θεού, αν βρεθεί ο τρόπος με τον οποίο έγινε κάποιο απ΄τα θαυμαστά αυτά έργα" (Λόγος εις την Εξαήμερον, PG 29, 25).

      Εν τέλει, ο άνθρωπος καλείται μέσα από την επιστήμη και την τεχνολογία να ανακαλύψει τον τρόπο που ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο.

   Για όποιους έχουν χρόνο...για μια βαθύτερη  εξέταση του θέματος.

      

Παρακάτω ακολουθούν δύο ενδιαφέρουσες ομιλίες του αρχιμ. π Ειρηναίου Δεληδήμου  σχετικά α) με τη σχέση Χριστιανισμού και επιστήμης 

και β) την εξέλιξη του ανθρώπου στο βιβλίο της Γενέσεως και την επιστήμη.