ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ: ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΕΝΝΟΙΑ Ή ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

 

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ: ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΕΝΝΟΙΑ Ή ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

Η αποτύπωση της δικαιοσύνης μέσω της φιλοσοφίας, της ιστορίας και του Death Note

Μαθήτριες: Α. Ε., Α. Ν., Β. Ν.

Τμήμα: Β1

Μάθημα: Φιλοσοφία

Σχολείο: 1ο Πρότυπο λύκειο Θεσσαλονίκης

Ακαδημαϊκό έτος: 2022-2023

Πρόλογος

Ο άνθρωπος είχε πάντα την έμφυτη ανάγκη να προσδιορίσει την ηθική ακεραιότητα των πράξεών του και τον αντίκτυπό τους στο κοινωνικό σύνολο, τάση η οποία αναπόφευκτα οδήγησε στη γέννηση της έννοιας της δικαιοσύνης. Η αντικειμενική, νομική οπτική αλλά συνάμα το υποκειμενικό στοιχείο διέπουν κάθε έκφανση της δικαιοσύνης, προσδίδοντας ερευνητικό ενδιαφέρον και διεγείροντας τον προβληματισμό μας. Λόγω πρωτίστως της διαχρονικότητας του ζητήματος, αποφασίσαμε, λοιπόν, να φωτίσουμε την έννοια της δικαιοσύνης καθώς και την εξέλιξη της ανά τους αιώνες, τόσο υπό το αρχαίο κοινωνικό πρίσμα όσο και από το φιλοσοφική οπτική του φυσικού φιλοσόφου, Αναξίμανδρου.

Η επιλογή της έννοιας της δικαιοσύνης, έννοιας εκ φύσεως “απροσπέλαστη”, ως ερευνητικό θέμα, επιβάλλει την ανάδειξής της μέσω, εκτός των φιλοσοφικών κειμένων, της τέχνης, προκειμένου ακριβώς να καταστεί απτό. Λόγω αυτού, επιλέξαμε να αναδείξουμε τις φιλοσοφικές προεκτάσεις του Death Note, μιας ιαπωνικής σειράς κινουμένων σχεδίων του 2006, η οποία εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο έντονων συζητήσεων και διενέξεων εξαιτίας του αμφιλεγόμενου περιεχομένου της.

Ερευνητικά Ερωτήματα

• Πώς παρουσιάζεται η έννοια “δικαιοσύνη” από τον φυσικό φιλόσοφο Αναξίμανδρο;

• Πώς αποδίδεται η δικαιοσύνη σύμφωνα με αρχαίους νομοθετικούς κώδικες;

• Πώς ορίζεται ο “αντι-ήρωας”; 

• Πώς παρουσιάζεται η δικαιοσύνη στο Death Note;

• Είναι τελικά η δικαιοσύνη κάτι καθολικό ή ορίζεται από τις εκάστοτε κοινωνικές συνθήκες;

Παρουσίαση Θέματος από Φιλοσόφους

Ἐξ ὧν δὲ ἡ γένεσίς ἐστι τοῖς οὖσι καὶ τὴν φθορὰν εἰς ταῦτα γίνεσθαι κατὰ τὸ χρεών· διδόναι γὰρ αὐτὰ δίκην καὶ τίσιν ἀλλήλοις τῆς ἀδικίας κατὰ τὴν τοῦ χρόνου τάξιν.

Απ᾽ όπου γεννιούνται τα όντα εκεί και καταλήγουν πεθαίνοντας, όπως επιβάλλει η αναγκαιότητα· γιατί λογοδοτούν και επανορθώνουν το ένα στο άλλο για την αδικία που διέπραξαν, σύμφωνα με την τάξη του χρόνου.

Το απόσπασμα αυτό από τα κείμενα του Αναξίμανδρου μας μεταφέρει μπροστά σε ένα κοσμικό δικαστήριο, όπου απονέμεται δικαιοσύνη σε κάποια «όντα» για την αδικία που διέπραξαν το ένα απέναντι στο άλλο με ποινή την ανταλλαγή της γέννησης και του θανάτου τους. Παρουσιάζεται μια εικόνα κοσμικής ισορροπίας, κατά την οποία οι ρόλοι του κατήγορου και του κατηγορούμενου αναγκαστικά μεταβάλλονται συνεχώς, αφού δεν προσδιορίζεται ποιο ον αδικεί και ποιο αδικείται, ποιο επανορθώνει και ποιο ανταμείβεται.

Αν θεωρήσουμε ότι τα δύο όντα αυτά είναι αντίθετης φύσης (καλό – κακό), θα παρατηρήσουμε ότι ο θάνατος του ενός είναι κέρδος για το άλλο, το αντίθετό του, κι έτσι θα υπάρχει μία αέναη διαμάχη και εναλλαγή των αντιμαχόμενων αυτών δυνάμεων. Ο Αναξίμανδρος, αξιοποιώντας τη μεταφορά αυτή του δικαστηρίου, υπαινίσσεται ότι αυτή η διαρκής διαμάχη και εναλλαγή είναι δικαιοσύνη, εφόσον κανένα από τα δύο στοιχεία δεν φαίνεται να επικρατεί πλήρως, αλλά υπάρχει μία στοιχειώδη ισορροπία των δύο αυτών δυνάμεων (ισοστάθμιση “γεννήσεων” και “θανάτων” κάθε πλευράς) και έτσι τελικά διατηρείται η συνεκτικότητα και η τάξη στον κόσμο.

Η Δικαιοσύνη Σύμφωνα με τους Αρχαίους Νομοθετικούς Κώδικες 

Κώδικας του Ur Nammu

Ο κώδικας του Ur Nammu είναι ο παλαιότερος σωζόμενος νομικός κώδικας, ο οποίος γράφτηκε σε πλάκες στην Νότια Μεσοποταμία (2112-2095 π.Χ.) και εκδόθηκε από τον Ur Nammu ή τον γιό του, Shulgi. Σύμφωνα με τους νόμους, 50 συνολικά, από τους οποίους σώζονται οι 37, όλα τα υποκείμενα θεωρούνταν ίσα ανεξάρτητα από την κοινωνική θέση, έτσι ώστε "το ορφανό να μη γίνεται θήραμα των πλουσίων, η χήρα να μην γίνεται θήραμα των ισχυρών, ο άνθρωπος του ενός σέκελ (σ.σ. αρχαίο νόμισμα της Μεσοποταμίας) να μην γίνεται θήραμα του άνδρα των εξήντα σέκελ". Οι νόμοι ήταν υπό την μορφή "εάν αυτό, τότε εκείνο", ένα μοτίβο που ακολουθήθηκε σε όλους σχεδόν τους μεταγενέστερους κώδικες. Τα περισσότερα εγκλήματα επισύρουν χρηματική αποζημίωση, ωστόσο ο φόνος, η ληστεία και ο βιασμός θεωρούνταν βαρύτερα εγκλήματα και τιμωρούνταν με θάνατο. 

“Εάν ένας άντρας χωρίσει τη γυναίκα του για πρώτη φορά, θα της πληρώσει μια μίνα ασήμι.”

“Εάν ένας άνδρας, κατά τη διάρκεια μιας συμπλοκής, σπάσει το άκρο ενός άλλου άνδρα με ένα ρόπαλο, θα πληρώσει μια μίνα ασήμι.”

“Αν κάποιος χτυπήσει το μάτι άλλου ανθρώπου, θα πληρώσει μισή μίνα ασήμι.”

“Αν κάποιος χτυπήσει ένα δόντι άλλου ανθρώπου, θα πληρώσει δύο σέλκε ασήμι.”

“Αν ένας άνθρωπος διαπράξει φόνο, αυτός ο άνθρωπος πρέπει να σκοτωθεί.”

“Αν ένας άνθρωπος διαπράξει ληστεία, θα σκοτωθεί.”

“Αν η σύζυγος ενός άνδρα ακολουθούσε έναν άλλον άνδρα και εκείνος κοιμήθηκε μαζί της, θα σκοτώσουν τη γυναίκα, αλλά αυτός ο άντρας θα αφεθεί ελεύθερος.”

“Εάν ένας σκλάβος παντρευτεί έναν σκλάβο, και αυτός ο σκλάβος αφεθεί ελεύθερος, δεν φεύγει από το σπίτι.”

Κώδικας του Hammurabi

Ο κώδικας του Χαμουραμπί είναι μια από τις αρχαιότερες συλλογές, η οποία συγγράφηκε από τον βασιλιά της Βαβυλώνας Χαμουραμπί και χρονολογείται περίπου το 1754 π.Χ.. Οι νόμοι είναι γραμμένοι στην ακκαδική γλώσσα σε μια στήλη από μαύρο βασάλτη, η οποία ήταν δημοσίως εκτεθειμένη έτσι ώστε να μην υπάρχει περιθώριο για δικαιολογίες για λάθη ή παρερμηνείες. Στο σύνολο τους, ειναι 282 νόμοι, με ιδιαίτερα ευρεία θεματολογία οι οποίοι θίγουν υποθέσεις όπως η κλοπή, η καταστροφή περιουσίας, ο γάμος, το διαζύγιο, τα δικαιώματα των γυναικών, τα δικαιώματα των παιδιών, τα δικαιώματα των δούλων, η δολοφονία, ο τραυματισμός κι ο θάνατος. Οι νόμοι αυτοί έγιναν γνωστοί για την ακρίβεια αλλά και την σκληρότητά τους, καθώς σε αυτούς είναι ξεκάθαρη η ιδεολογία του "οφθαλμού αντί οφθαλμού".

“Αν κάποιος κατηγορήσει κάποιον άλλο, αλλά δεν μπορεί να αποδείξει τις κατηγορίες, τότε θα θανατώνεται.”

“Αν ένας δικαστής βγάλει μια απόφαση, η οποία αργότερα κριθεί λανθασμένη, θα πρέπει να πληρώσει δώδεκα φορές την ποινή που επιδίκασε στον κατηγορούμενο και δε θα μπορεί να ξαναδικάσει ποτέ.”

“Αν ένας ληστής συλληφθεί την ώρα της ληστείας, θα θανατώνεται.”

“Αν κάποιος έχει χρέος και δεν μπορεί να το πληρώσει, έχει τη δυνατότητα να πουλήσει τον ίδιο, τη γυναίκα του και τα παιδιά του σαν σκλάβους για εργασία και να αποκτήσουν την ελευθερία τους μετά από τρία χρόνια.”

“Αν κάποιος χτυπήσει κάποιον ανώτερης τάξης, τότε θα μαστιγώνεται δημοσίως εξήντα φορές με μαστίγιο από τρίχες βοδιού.”

“Αν ένας σκλάβος χτυπήσει κάποιον ελεύθερο άνθρωπο, θα του κόβεται το αυτί.”

“Αν κάποιος επιχειρήσει να ληστέψει ένα σπίτι σπάζοντας τον τοίχο του και τελικά συλληφθεί, σαν τιμωρία θα χτιστεί μες στον τοίχο για να καλύψει την τρύπα που έκανε.”

“Αν κάποιος βγάλει το δόντι κάποιου ίσης τάξης, τότε θα αφαιρείται το δόντι του.”

“Αν κάποιος σπάσει τα κόκαλα κάποιου ίσης τάξης, τότε θα σπάζονται τα κόκαλα του.”

 

Επιγραφή της Γόρτυνας

Η επιγραφή της Γόρτυνας (γνωστή και ως ο “Μεγάλος Κώδικας”) είναι η αρχαιότερη νομοθετική επιγραφή στον ευρωπαϊκό χώρο. Χρονολογείται στο πρώτο ήμισυ του 5ου αι. και οι νόμοι βρίσκονται χαραγμένοι σε 12 στήλες πάνω σε 42 συνεχόμενες πέτρες, οι οποίες είναι τμήμα τοίχου ενός αρχαίου δημόσιου κτιρίου στην Αγορά της αρχαίας πόλης Γόρτυνας στην βόρεια Κρήτη.

Ο κώδικας ασχολείται με θέματα όπως η ιδιοκτησία σκλάβων, ο βιασμός και η μοιχεία, τα δικαιώματα της συζύγου σε περίπτωση διαζυγίου ή της χήρας, η επιμέλεια των παιδιών που γεννήθηκαν μετά το διαζύγιο, η κληρονομιά, η πώληση και η υποθήκη περιουσίας, τα λύτρα, τα παιδιά μικτών (σκλάβων , ελεύθεροι και ξένοι) γάμοι και υιοθεσία. Στο έγγραφο αναγνωρίζονται οι κοινωνικές θέσεις ελεύθερου, δουλοπάροικου, σκλάβου και αλλοδαπού και ο κώδικας κάνει νομικές διακρίσεις μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών τάξεων.

Βιασμός και μοιχεία

Ο βιασμός σύμφωνα με τον κώδικα τιμωρείται με χρηματική αποζημίωση. Το πρόστιμο καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τη διαφορά στην κοινωνική θέση μεταξύ του θύματος και του κατηγορουμένου. Ένας ελεύθερος που καταδικαζεται για βιασμό ενός δουλοπάροικου ή ενός δούλου θα λάμβανε το χαμηλότερο πρόστιμο, ενώ σε έναν σκλάβο που καταδικαζεται για βιασμό ενός ελεύθερου άνδρα ή γυναίκας θα επιβαλλόταν το υψηλότερο πρόστιμο.

Η μοιχεία τιμωρείται παρόμοια με τον βιασμό σύμφωνα με τον κώδικα, αλλά λαμβάνει επίσης υπόψη την τοποθεσία του εγκλήματος. Ο κώδικας υπαγορεύει υψηλότερα πρόστιμα για μοιχεία που διαπράττεται εντός του νοικοκυριού του πατέρα, του συζύγου ή του αδελφού της γυναίκας, σε αντίθεση με άλλη τοποθεσία. Τα πρόστιμα εξαρτώνται επίσης από το αν η γυναίκα έχει προηγουμένως διαπράξει μοιχεία. Τα πρόστιμα επιβάλλονται στον άνδρα που εμπλέκεται στη μοιχεία και όχι στη γυναίκα. Ο κώδικας δεν προβλέπει την τιμωρία της γυναίκας.

Δικαιώματα διαζυγίου και γάμου

Ο νόμος της Γόρτυνας παρέχει έναν μικρό αριθμό δικαιωμάτων ιδιοκτησίας στις γυναίκες σε περίπτωση διαζυγίου. Οι διαζευγμένες γυναίκες δικαιούνται κάθε περιουσία που έφεραν στο γάμο και το μισό από το κοινό εισόδημα εάν προέρχεται από την περιουσία της. Ο κώδικας ορίζει ότι όλα τα παιδιά που έχουν συλληφθεί πριν από το διαζύγιο αλλά γεννιούνται μετά το διαζύγιο εμπίπτουν στην επιμέλεια του πατέρα. Εάν ο πατέρας δεν δέχεται το παιδί, επιστρέφει στη μητέρα.

Δικαιώματα ιδιοκτησίας και κληρονομιά

Ο κώδικας αφιερώνει μεγάλη προσοχή στην κατανομή και τη διαχείριση της περιουσίας. Αν και ο σύζυγος διαχειρίζεται το μεγαλύτερο μέρος της οικογενειακής περιουσίας, η περιουσία της συζύγου εξακολουθεί να είναι οριοθετημένη. Εάν η σύζυγος πεθάνει, ο σύζυγος γίνεται ο διαχειριστής της περιουσίας της και δεν μπορεί να προβεί σε καμία ενέργεια χωρίς τη συγκατάθεση των παιδιών της. Στην περίπτωση του νέου γάμου, η περιουσία της πρώτης συζύγου περιέρχεται αμέσως στην κατοχή των παιδιών της. Εάν τα παιδιά είναι ενήλικα μετά το θάνατο του πατέρα τους, η περιουσία μοιράζεται μεταξύ των παιδιών, με τα αρσενικά να λαμβάνουν όλη τη γη. Εάν ο σύζυγος πεθάνει χωρίς παιδιά, η σύζυγος αναγκάζεται να ξαναπαντρευτεί. Τα υιοθετημένα τέκνα λαμβάνουν όλα τα κληρονομικά δικαιώματα των φυσικών τέκνων και θεωρούνται νόμιμοι κληρονόμοι σε όλες τις περιπτώσεις. Οι γυναίκες δεν επιτρέπεται να υιοθετούν παιδιά.

 

Όταν ο Light Yagami συναντά τον Αναξίμανδρο και τον Χαμουραμπί

Προτού συνεχίσουμε με την ανάδειξη της σχέσης Death Note και δικαιοσύνης, κρίνεται απαραίτητη η οριοθέτηση της έννοιας του αντι-ήρωα, καθώς αποτελεί η κεντρική ιδέα που ενσαρκώνει ο πρωταγωνιστής της σειράς αλλά και προκειμένου να αποσαφηνιστεί ένα πολυδιάστατο λογοτεχνικό φαινόμενο. Ως αντι-ήρωας (anti-hero), ορίζεται ένας χαρακτήρας, συνήθως πρωτεύων, ο οποίος συχνά προβαίνει σε ηθικά αμφιλεγόμενες πράξεις και δεν διέπεται από τα κοινότοπα χαρακτηριστικά ενός ήρωα, όπως λ.χ. το θάρρος, το ηθικό φρόνημα, η ανιδιοτέλεια κ.ά. Γίνεται, λοιπόν, ευκόλως αντιληπτό ότι η έννοια του αντι-ήρωα αποτελεί έναν εξ’ ορισμού υποκειμενικό όρο, διότι υπεισέρχεται το ηθικό στοιχείο, εξ ου και η δυσκολία, αλλά συνάμα το ενδιαφέρον, απόδοσης της δικαιοσύνης σε αυτούς.

Death note και δικαιοσύνη 

Ο Light Yagami είναι ένας ιδιοφυής, δημοφιλής και χαρισματικός μαθητής λυκείου ο οποίος όμως… πλήττει θανάσιμα. Η ζωή του μετατρέπεται σε ιστορία ψυχολογικού θρίλερ, όταν κατά τύχη βρίσκει ένα Death note, ένα τετράδιο μέσω του οποίου μπορεί να σκοτώνει όποιον θέλει, όπως αυτός επιθυμεί. Οδηγούμενος από φαινομενικά αγνούς σκοπούς και ως πλέον ο αυτόκλητος τιμωρός της κοινωνικής αδικίας, ο Light αποφασίζει να χρησιμοποιήσει το death note προκειμένου να δολοφονήσει τους εγκληματίες και να δημιουργήσει έναν δίκαιο κόσμο, με τον ίδιο κυρίαρχο του. Στον αντίποδα, έχουμε τον L, τον καλύτερο επιθεωρητή του κόσμου, ο οποίος θεωρεί πως ο Light είναι ένας κοινός εγκληματίας και αποστολή του είναι να τον ξεσκεπάσει και να τον οδηγήσει ενώπιον της δικαιοσύνης. Η σειρά περιστρέφεται γύρω από το δίπολο Light και L, παρουσιάζοντας παράλληλα το ταξίδι του Light προς την παράνοια και την απώλεια κάθε ηθικού φραγμού.

Οι στόχοι του Light είναι αυτοί που τον καθιστούν μια πολυσχιδής περίπτωση αντι-ήρωα και προσδίδουν ενδιαφέρον στην τελική απονομή δικαιοσύνης. Τα κίνητρα και οι πράξεις του Light ενσαρκώνουν έννοιες όπως ο μακιαβελισμός (“ο σκοπός αγιάζει τα μέσα”) και καθρεφτίζουν τον εσωτερικό κόσμο του Light, την ψυχολογία ενός κυνικού, ναρκισσιστή αλλά ενός εντελώς ανασφαλή εφήβου, γεγονός που εξάλλου διαφαίνεται και στη σκηνή που αποκαλυπτεται  η ταυτότητα του ως Kira. .Την αποκάλυψη αυτή, διαδέχεται ο πυροβολισμός του από τον ντετέκτιβ, αντιπροσωπεύοντας το ανθρώπινο στοιχείο και ο κατόπιν θάνατός του από τον θεό του θανάτου, ενσαρκώνοντας το θείο. Ο Light ξεψυχάει στο ήμισυ μιας σκάλας, μεταξύ της θείας και της ανθρώπινης δικαιοσύνης, προορισμένος να αναπαυτεί όπως όλοι οι άνθρωποι: ούτε στην κόλαση, ούτε και στον παράδεισο.

Θεωρούμε ότι η έννοια της δικαιοσύνης, όπως διατυπώνεται από τον Αναξίμανδρο, διαφαίνεται πλήρως μέσω του death note και του τρόπου απονομής της δικαιοσύνης στον Light. Η αέναη μάχη μεταξύ του καλού και του κακού, αλλά και η αδυναμία αντικειμενικού προσδιορισμού των δύο αυτών στοιχείων προβάλλονται τόσο από την πλοκή της σειράς και τη διαμάχη L και Light, όσο από τον τελικό θάνατο αμφότερων, ο ένας από το χέρι του άλλου. Η αλληλοσυμπλήρωση αυτή επιτυγχάνει τη διατήρηση της συνεκτικότητας του κόσμου, δημιουργώντας, σύμφωνα με τον Αναξίμανδρο, την ισορροπία, αλλά πρωτίστως διεγείρει τον προβληματισμό μας αναφορικά με τον τρόπο απονομής της δικαιοσύνης. Λόγω της ισοδυναμίας θανάτου και τιμωρίας στον κόσμο του Death Note αλλά και μέσω της μελέτης των αρχαίων κωδίκων, προβληματιστήκαμε για την αντανάκλαση των κοινωνικών συνθηκών στον τρόπο απόδοσης της δικαιοσύνης. Διέπεται άραγε η δικαιοσύνη από στοιχεία καθολικά και διαχρονικά ή αποτελεί αποκλειστικά κοινωνική κατασκευή, αντανάκλαση των επικρατουσών κοινωνικών συνθηκών;

 Σε μια σύγχρονη κοινωνία, όπως αυτή του Death Note, παρατηρούμε ότι ο θάνατος, ο τερματισμός της ζωής ενός ανθρώπου, εξακολουθεί να θεωρείται η ύψιστη τιμωρία, γεγονός που διαφαίνεται από τη θετική αντιμετώπιση του κόσμου απέναντι στις πράξεις του Light. Η νοοτροπία, δηλαδή, του “οφθαλμού αντί οφθαλμού”, ενός φαύλου κύκλου μίσους, σε αρκετές περιπτώσεις, βλέπουμε πως αποτελεί διαχρονικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης δικαιοσύνης, του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι  αντιλαμβάνονται την έννοια αυτή. Σε τι άλλωστε ριζώνει το αίσθημα της εκδίκησης; Για να παραφράσουμε, λοιπόν, τα λόγια του Light:

“Οι άνθρωποι μπορεί να ισχυρίζονται ότι αυτό που κάνω είναι ανήθικο. Ότι καταπατά τα ανθρώπινα δικαιώματα. Στην ανωνυμία όμως του διαδικτύου, εκφράζουν τι πραγματικά πιστεύουν. Τους βλέπεις να συμφωνούν με αυτό που κάνω, να επαινούν τις πράξεις του Kira. Γνωρίζουν ποια είναι η πραγματική μορφή δικαιοσύνης."

Επίλογος

Η έννοια της δικαιοσύνης, λοιπόν, και ο τρόπος που αυτή αποδίδεται μεταβάλλονται στον χωροχρόνο ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν, ωστόσο η ύψιστη τιμωρία είναι διαχρονικά η θανατική ποινή, αφού η ζωή τελικά πάντα θα αναγνωρίζεται ως το πολυτιμότερο αγαθό. Αυτή είναι μία συνθήκη που παρατηρούμε όχι μόνο στους αρχαίους νομοθετικούς κώδικες, αλλά και στο death note, όπου η τιμωρία ταυτίζεται με τον θάνατο, καθώς η άδικη πράξη πρέπει να ανταποδοθεί και οι εμπλεκόμενοι να αποκτήσουν αμοιβαία σχέση με εναλλασσόμενους ρόλους. 

Θα μπορούσε να διερευνηθεί σε μελλοντικές εργασίες η διάσταση του θανάτου όσον αφορά τη μετά θάνατον ζωή σε αντιπαραβολή με θρησκευτικές ή μη πεποιθήσεις, η ηθική προσέγγιση της θανατικής ποινής και του θανάτου γενικότερα ή ακόμη και η υποκειμενικότητα ή αντικειμενικότητα του ζητήματος.

Πηγές

Κάλφας, Β., Ζωγραφίδης, Γ. (n.d.) Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι. Ανακτήθηκε 19 Δεκεμβρίου, 2022, από https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/filosofia/page_008.html

(EIKONA) Top 25 Hand-Picked Quotes from the Death Note Anime that fans will love (3/7/2021). Ανακτήθηκε 21/12/22 από https://animenomi.com/quotes/death-note-quotes/ 

History of Law ανακτήθηκε 22 Δεκεμβριου, 2022 από https://www.sutori.com/en/story/history-of-law--FXkmbjTf8gJVv7T6ujrJDUeJ

Ψηφίδες για την Ελληνική γλώσσα :146 Ο κώδικας της Γόρτυνας, ανακτήθηκε 22 Δεκεμβρίου, 2022 από https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=346

Wikimedia Foundation. Gortyn Code ανακτήθηκε 22 Δεκεμβρίου, 2022 από https://en.wikipedia.org/wiki/Gortyn_code

Encyclopædia Britannica, inc. (n.d.). Cuneiform law. Encyclopædia Britannica. ανακτήθηκε 22 Δεκεμβρίου, 2022, από https://www.britannica.com/topic/cuneiform-law 

Wikimedia Foundation. (2022, December 13). Code of ur-nammu. Wikipedia. ανακτήθηκε 22 Δεκεμβρίου, 2022, από https://en.wikipedia.org/wiki/Code_of_Ur-Nammu#:~:text=The%20Code%20of%20Ur%2DNammu,2100%E2%80%932050%20BCE. 

Encyclopædia Britannica, inc. (n.d.). Cuneiform law. Encyclopædia Britannica., ανακτήθηκε 22 Δεκεμβρίου, 2022, από https://www.britannica.com/topic/cuneiform-law