4.1 Γλώσσα - Β΄ Λυκείου (2017-18)

"Επειδή στη θεία Γραφή βρίσκουμε πάρα πολλά για τον Θεό να είναι διατυπωμένα συμβολικά [...] είναι ανάγκη να ξέρουμε ότι είναι αδύνατο εμείς ως άνθρωποι [...] να εκφράσουμε θείες και υψηλές και άυλες ενέργειες της θεότητος, παρά μόνο αν χρησιμοποιήσουμε από τον δικό μας κόσμο εικόνες και τύπους και σύμβολα"

(Αγίου Ιωάννη Δαμασκηνού, Έκδοσις ακριβής της Ορθοδόξου πίστεως, μτφρ. Νίκου Ματσούκα, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1998, σελ. 75)

Εισαγωγή

Με τις προηγούμενες αναρτήσεις μας ολοκληρώσαμε τις αναζητήσεις μας για τη σχέση της θρησκείας με την κοινωνία. Πλέον ξεκινάμε τη νέα μας θ.ε. με τίτλο θρησκεία και πολιτισμός.

Η κατανόηση του πολιτισμού που δημιουργούν οι θρησκείες θα γίνει με τη διερεύνηση των υποενοτήτων με βασική έννοια τη γλώσσα, το μύθο, την καλλιτεχνική έκφραση, την ιστορία και την οικουμενικότητα.

Το πρώτο μας θέμα είναι η θρησκευτικός κώδικας και η γλώσσα του.Η κάθε θρησκεία έχει τα δικά της σύμβολα και τον δικό της κώδικα επικοινωνίας.Έτσι τα θέματα που θα μας απασχολήσουν είναι τα παρακάτω.

Ποιο είναι το νόημα των συμβόλων στις μεγάλες και ζωντανές θρησκείες του πλανήτη;

Ποια είναι η σχέση τους με το κοινωνικό περιβάλλον. 

Χρησιμοποιούνται θρησκευτικοί όροι στην καθημερινότητα; Αν ναι, με ποιό τρόπο και γιατί;

άραγε ποιες είναι οι δικές μας σκέψειςγια τα θέματα της γλώσσας στα κείμενα και στη λατρεία;

1. Σύμβολα και γλώσσα από διάφορες θρησκείες

Όλοι οι άνθρωποι χρησιμοποιούμε σύμβολα στην καθημερινή μας ζωή. Για παράδειγμα, ας σκεφτούμε τα σύμβολα που χρησιμοποιούμε όταν στέλνουμε μηνύματα από το κινητό τηλέφωνο ή τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τί είναι όμως σύμβολο και γιατί άραγε χρησιμοποιούμε τέτοια σύμβολα;

Ο θρησκευτικός κόσμος είναι γεμάτος από σύμβολα. Ποια είναι όμως η σημασία τους και γιατί οι θρησκείες χρησιμοποιούν σύμβολα;

Για να γνωρίσουμε την πρωταρχική σημασία των συμβόλων, η κάθε ομάδα θα επιλέξει ένα από τα σύμβολα του Φ.Μ. ή με κάποιο άλλο θρησκευτικό σύμβολο δικής σας επιλογής.

Σε ποια θρησκεία ανήκει το συγκεκριμένο σύμβολο;

Αναζητήστε στο διαδίκτυο συγκεκριμένες πληροφορίες για την ερμηνεία και τη σημασία του συγκεκριμένου συμβόλου στη θρησλεια που ανήκει.

2. Η χρήση κατά περίπτωση της γλώσσας, των όρων και των κωδίκων των θρησκειών και ιδιαίτερα της Ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης στην καθημερινή ζωή.

Τα θρησκευτικά σύμβολα και η θρησκευτική γλώσσα/ορολογία αναφέρεται και περιγράφει το βίωμα των πιστών και τη σχέση τους με το Ιερό. Ωστόσο, όροι της θρησκευτικής γλώσσας έχουν αποκτήσει μια ευρύτητα που υπερβαίνει τη θρησκευτική κωδικοποίηση και χρησιμοποιούνται συχνά στην καθημερινή ζωή. Αυτό συμβαίνει με αρκετές εκφράσεις του Ευαγγελίου, οι οποίες απαντούν συχνά στον καθημερινό λόγο, γραπτό ή προφορικό. Βέβαια, το αν γνωρίζουμε την πηγή τους είναι ένα άλλο θέμα.

Γιατί άραγε χρησιμοποιούνται οι βιβλικές εκφράσεις στην καθημερινή ζωή; Ποιος είναι ο σκοπός;

Έχουν την ίδια σημασία στο θεολογικό χώρο και στην καθημερινή κοινωνική ή λαϊκή έκφραση;

Το θέμα αυτό θα το εξετάσουμε μέσα τα κείμενα-εκφράσεις από τον καθημερινό λόγο που απαντούν στο Φ.Μ. Ποια είναι η ερμηνεία τους;

Στη συνέχεια, διαβάζουμε τη βιβλική πηγή και αναζητούμε τη θεολογική ερμηνεία τους. 

Τι έχετε να παρατηρήσετε;

3. Η χρήση της χριστιανικής θρησκευτικής γλώσσας σε γραπτά και πολυτροπικά κείμενα.

Η σημασία πολλών χριστιανικών εκφράσεων είναι έντονη με αποτέλεσμα να βιωθεί δυναμικά και να εισχωρήσει στον καθημερινό λόγο. Το γεγονός αυτό σηματοδοτεί την άμεση σχέση της Εκκλησίας με την κοινωνία (σίγουρα τα παλιότερα έτη) και αναδεικνύει τη δυναμική της εκκλησιαστικής ορολογίας που νοηματοδοτεί τον καθημερινό βίο. Με άλλα λόγια, εκκλησιαστικές παραστάσεις και συμβολικές εκφράσεις απογυμνώνονται από την ιστορική ή ερμηνευτική τους συνάφεια και με τη βασική τους σημασία τους εμπλουτίζουν τον καθημερινή ζωή.
Ωστόσο, η εκκλησιαστική γλώσσα πως χρησιμοποιείται στην τέχνη αλλά και ευρύτερα; Με ποιους τρόπους η εκκλησιαστική ορολογία μεταλλάσσεται σε εικαστική γλώσσα;

Για να κατανοήσουμε και αυτόν τον χαρακτήρα θα παρατηρήσουμε τον ακόλουθο πίνακα σύγχρονης βυζαντινής ζωγραφικής με θέμα Η παραβολή του σπορέως που φιλοτέχνησε ο street artist Φίκος και θα διαβάσουμε το αντίστοιχο απόσπασμα του Ευαγγελίου.

Η κάθε ομάδα καλείται να παρατηρήσει ένα μέρος του πίνακα.
Τι γνωρίζετε για το θέμα του πίνακα;
Τι νομίζετε ότι συμβαίνει; Γιατί το λέτε αυτό;
Ποιο είναι το νόημα και η σημασία του έργου;

4. Σύγχρονες καταστάσεις και απόψεις που σχετίζονται με τη γλώσσα σε διάφορα θρησκευτικά περιβάλλοντα.

Η εκκλησιαστική γλώσσα επέτυχε με ποικίλλους τρόπους να "υλοποιηθεί" σε καλλιτεχνική γλώσσα και με ευχάριστο τρόπο να διδάξει τις αιώνιες Αλήθειες του Χριστού.
Σήμερα, όμως τι συμβαίνει; Η εκκλησιαστική γλώσσα νοηματοδοτεί τον ανθρώπινο βίο; Είναι κατανοητή από όλους τους πιστούς; Μήπως απαιτείται κάποια μετάφραση των κειμένων;

Σε άλλες μονοθεϊσιτκές θρησκείες, όπως το Ισλάμ, τι συμβαίνει;
Διαβάζουμε τα κείμενα στο Φ.Μ.

Ποιο είναι το θέμαπου εξετάζουν;
Πότε και που αναφέρεται;
Γιατί θεωρείται ότι το ζήτημα αυτό είναι πρόβλημα;
Πως μπορεί να επιλυθεί;

5. Ερμηνεία σύγχρονων συμβόλων με θρησκευτικό περιεχόμενο και χρήση θρησκευτικών κωδίκων επικοινωνίας.

Το ζήτημα της μετάφρασης θεωρώ ότι είναι αναγκαίο για τη σύγχρονη ελληνόφωνη Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία, ώστε το μήνυμα του Ευαγγελίου να μεταδίδεται και να προσλαμβάνεται με αμεσότητα.
Έχω την αίσθηση ότι ο τρόπος και τα νοήματα της γλώσσας του εκκλησιαστικού βίου είναι έντονα και δυναμικά. Επείγει λοιπόν η γνωριμία με το περιεχόμενό τους. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι αυτή η εκκλησιαστική γλώσσα επηρέασε ζωγράφους, ποιητές, λογοτέχνες, σκηνοθέτες κ.α., οι οποίοι την αφομοιώσαν δημιουργικά, την έκανα κτήμα τους και με το προσωπικό τους μεράκι δημιούργησαν κάτι νέο.

Ένα δυνατό παράδειγμα: τα λόγια της Παναγίας μητέρας του Χριστού κατά το Πάθος Του και ο επιτάφιος του του Γιάννη Ρίτσου.
Ακούμε μεταφρασμένο το Κοντάκιο του Αγίου Ρωμανού του Μελωδου "Εις το Πάθος και το θρήνον της Θεοτόκου" από την έκδοση της Ι.Μ. Κουτλουμουσίου Αγίου Όρους.

"Προοίμιον
Εκείνον που σταυρώθηκε για μας ελάτε όλοι να υμνήσουμε.

Αυτόν, λοιπόν, αντίκρυσε πάνω στο Ξύλο η Μαρία κι έλεγε:

«Στο Σταυρό αν και υποφέρεις, Εσύ είσαι

ο Υιός και Θεός μου».

Οίκοι

α’ Το Παιδί Της η Μητέρα καθώς έβλεπε

να Το πηγαίνουν στο θάνατο, κατάκοπη ακολουθούσε η Μαρία

μαζί μ’ άλλες γυναίκες και τούτα έλεγε:

«Πού πορεύεσαι, Τέκνον μου; Για ποιό λόγο βιαστικός το δρόμο τρέχεις;

Μήπως κι άλλος γάμος είναι στην Κανά,

και για ‘κει τραβάς τώρα, κρασί απ’ το νερό για να τους φτιάξεις;

Να ‘ρθω μαζί Σου, Τέκνο μου, ή καλλίτερα να Σε περιμένω;

Ένα λόγο πες μου, Λόγε˙ εμένα αμίλητος μην προσπεράσης,

Εσύ π’ Αγνή με φύλαξες,

ο Υιός και Θεός μου…"

(Μετάφραση: Ορθόδοξη Πορεία)

Ποιο είναι το θέμα του Κοντακίου;

Για να κατάλαβουμε αυτή τη στενή σχέση και τη μεταποίηση, ακούμε τον Γιάννη Ρίτσο να διαβάζει ένα απόσπασμα από το ποίημά του.

Στη συνέχεια, ακούμε ένα ακόμη απόσπασμα του ποιήματος σε απαγγελία του Δημήτρη Φιλελέ.

Όσες και όσοι έχετε χρόνο μπορείτε να ακούσετε τη μελοποιημένη έκδοση του ποιήματος από τον Μίκη Θεοδωράκη στο παρακάτω βίντεο.

Μπορείτε να εντοπίσετε και να υπογραμμίσετε τη θρησκευτική ορολογία; 
Προσπαθήστε να συνδέσετε το ποίημα με τη θρησκευτική του πηγή;

Τι σκέφτεστε για τη χρήση των θρησκευτικών όρων στο συγκεκριμένο ποίημα;

Αντί επιλόγου:
Αντιγράφω από ένα κείμενο του καθηγητή Γιώργου Μπαμπινιώτη ("Η ελληνική γλώσσα ως όχημα διάδοσης της χριστιανικής διδασκαλίας". Ομιλία στην Ορθόδοξη Ακαδημία Κρήτης, 10 Μαΐου 2008, πηγή: http://www.babiniotis.gr/wmt/webpages/index.php?lid=1&pid=7&catid=m&apprec=13):

"Δεν μπορείς να διδάξεις μια οποιαδήποτε θρησκεία, χωρίς να μιλήσεις ζωντανά, πειστικά, λογικά μαζί και βιωματικά, με πάθος, με έμπνευση, με ενθουσιασμό για την πίστη σου. Για να «κοινωνήσεις», όμως, την πίστη σου, πρέπει να επι-κοινωνήσεις με τους ανθρώπους, που θέλεις να καταστήσεις κοινωνούς τής πίστης σου. Πρέπει η πίστη να γίνει «κοινωνία». Η σκέψη να γίνει γλώσσα. Η διδασκαλία να γίνει επι-κοινωνία. Το συναίσθημα και το βαθύτερο βίωμα να γίνουν γλωσσική έκφραση. Πρέπει όλα να κατατείνουν σε μια συνάντηση με τον άλλον. Συνάντηση ουσίας, συνάντηση αγάπης, συνάντηση ζωής. Συνάντηση που θα ξεκινήσει, θα εστιασθεί και θα επιτευχθεί με τη γλώσσα. Το Ευαγγέλιο είναι –μη το ξεχνάμε– «η καλή αγγελία», «το καλό γλωσσικό μήνυμα», «η αγγελία που οδηγεί στη σωτηρία τού ανθρώπου» ως «νέα συμφωνία», ως «νέα καθοδήγηση τού ανθρώπου», ως «Καινή Διαθήκη». Είναι τόσο σημαντική η γλωσσική ανακοίνωση και επικοινώνηση τής χριστιανικής πίστης, ώστε –για να ξεπερασθούν τα εμπόδια που θέτει η γλωσσική επικοινωνία (οι διαφορετικές γλώσσες που μιλούν οι άνθρωποι)– δόθηκε άνωθεν ακόμη και το χάρισμα τής γλωσσολαλίας, τού να γίνεται δηλ. κατανοητός ο κηρύττων τη νέα πίστη, ο κηρύττων το μήνυμα τού Ευαγγελίου, από ανθρώπους που μιλούν άλλες γλώσσες αλλά που με το χάρισμα τής γλωσσολαλίας κατανοούν τα λεγόμενα σαν να λέγονται στη γλώσσα τους.
    Εν ολίγοις, κάθε μορφή διδασκαλίας τής πίστης, εν προκειμένω τής χριστιανικής πίστης, δεν κοινωνείται ερήμην τής γλώσσας, πραγματώνεται ως γλωσσική επικοινωνία, μέσα από την οποία περνούν η διδασκαλία και τα μηνύματα. Είναι δε τόσο σημαντική η γλωσσική διατύπωση των κειμένων, όπως παραδίδονται, ώστε ενίοτε ένα και, ένα ή (διαζευκτικό), μια αντωνυμία, ένα ρήμα, η θέση μιας λέξης, να καθορίζουν ερμηνευτικά, όπως είναι γνωστό, διαφορετικές δογματικές θέσεις, ακόμη και διαφορετικές ομολογίες. Όπου δε το ιερό κείμενο παίζει και τον ρόλο τού νόμου (Π. Διαθήκη, Κοράνι κ.ά.), η γλωσσική διατύπωση και ερμηνεία καθορίζουν και την ίδια τη ζωή των ανθρώπων, όχι απλώς τη θρησκευτική τους πίστη."
Ωστόσο, ο γλωσσικός κώδικας εκτός από τον υψηλό λόγο που εκφράζει έχει άμεση σχέση και με το μύθο. Όμως αυτό αποτελεί θέμα μιας επόμενης ανάρτησής μας!

Αν σας άρεσε η ανάρτηση αυτή, κάντε ένα like (εννοείται ότι αστειεύομαι!!!)!